…Ο έρωτας
Το καράβι του
Κι η αμεριμνησία των μελτεμιών του
Κι ο φλόκος της ελπίδας του
Στον πιο ελαφρό κυματισμό του ένα νησί λικνίζει
Τον ερχομό.
Οδυσσέας Ελύτης: Το τραγούδι του Αρχιπελάγους (Έρωτας)
…Κατόπι άρχισε να βραδιάζη κι οι κοπέλες βγήκανε στην προκυμαία, στο σεργιάνι. Βγήκανε να δούνε τάχα το ηλιοβασίλεμα, που απλώνει στα βουνά μπουκαμβίλιες ανθισμένες. Βγήκανε να σεριανίσουν τάχα τα κύματα να κυλιούνται πάνω στον κατάγιαλο, χαρχαλεύοντας τα βότσαλα τα κύματα τα καλοκαιρινά με τις άσπρες νταντελένιες τραχηλιές να χορεύουνε ένα γύρω στο νησί.
Μα τις είδανε τα μελτέμια κι οι μαργιόλες άρχισαν τις πονηροκουβέντες, απ’ αυτές που λένε όλες οι όμορφες κοπέλες όταν τις γαργαλάνε στο πηγούνι τα ερωτόπουλα με τις μεταξωτές φτερούγες.
Γιατί στ’ αλήθεια βγήκανε μόνο για να τις δούνε τα παλικάρια. Γι’ αυτό τα μοτόκλαδά τους πεταλουδίζουν έτσι νευρικά, γι’ αυτό είναι έτσι στολισμένες.
Μα τις είδανε τα μελτέμια, κι έτσι που ήταν αραδιασμένα στο κατάγιαλο άρχισαν να φυσάνε με τα φουσκωμένα των μάγουλα. Τρυπώσανε κάτι απ’ τις ρόμπες, περάσανε δροσερά βραχιόλια στις γυμνές γάμπες, χιμήξανε στα ντεκολτέ, μυρμηδίσανε κάτω από τις χνουδωτές μασχάλες, τυλίξανε κατάσαρκα όλη τη δροσερή νειότη τους με τις αναπνοές τους που μοσκοβολούσαν θαλασσάρμη…
Στρατής Μυριβήλης: «Τα μελτέμια στο νησί»
“…ο αγέρας του καλοκαιριού, το μελτέμι που έρχεται από τη θάλασσα φυσά δυνατά” Ηλίας Βενέζης.
…. Μερικές μέρες κατόπι, αρχίζει κι ο τρυγητός. Δε χωράτευε του τρυγητού η δουλειά. Κάθε τζίτζικας γίνουνταν τώρα μερμήγκι και μάζευε, μάζευε για το χειμώνα. Απ’ έξω στέκουνταν ο χειμώνας και περίμενε να μπει. Πλάκωναν τα πρωτοβρόχια, τάραζαν τη θάλασσα τα μελτέμια, μια στιγμή να χάσουμε δεν είχαμε. Άμε κι έλα γλήγορα γλήγορα με το καλάθι στον ώμο, να μη χάσουμε τα μαξούλια. Κι έτσι, γλύτωσαν τα μαξούλια… Αργύρη Εφταλιώτη: «Φυλλάδες του Γεροδήμου»
Είναι γνωστό ότι η σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο είναι βιωματική, καθορίζεται δηλαδή από τις εργασίες κάθε εποχής του έτους, πάντα στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης της τοπικής κοινωνίας με το φυσικό περιβάλλον, το κλίμα και τον χαρακτήρα της τοπικής οικονομίας.
Οι άνεμοι είναι γνωστό ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του κλίματος, αλλά και στην καθημερινή ζωή, στην εργασία, στα ταξίδια, στην αναψυχή, στις διακοπές και στη ψυχοσύνθεσή μας.
Το μελτέμι είναι περιοδικό μετεωρολογικό φαινόμενο, σταθερά επαναλαμβανόμενο κάθε καλοκαίρι στον γεωγραφικό χώρο του Αιγαίου, της ανατολικής ηπειρωτικής Ελλάδας και γενικότερα της ανατολικής μεσογείου, είναι γνωστό στους νησιώτες κατοίκους του αρχιπελάγους από τα αρχαία χρόνια. Η ονομασία μελτέμι προέρχεται από την Τουρκική λέξη meltem και σημαίνει εποχικός άνεμος.
Τα μελτέμια στην αρχαιότητα.
Ο Ησίοδος για πρώτη φορά τον 8ο αιώνα πΧ. παρατήρησε και κατέγραψε την περιοδικότητα αυτών των ανέμων τους καλοκαιρινούς μήνες στους οποίους έδωσε το όνομα “ετησίαι”.
Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης(*), (384-322 π. Χ.) γράφει στο βιβλίο του “Μετεωρολογικά” (395α): «Ορισμένοι από τους ανέμους που επικρατούν τον χειμώνα, όπως οι νότιοι, και οι άνεμοι του καλοκαιριού που ονομάζονται “Ετησίαι” (Μελτέμια), είναι ένα μίγμα από βοριάδες και ζεφύρους.
Εκείνοι δε που καλούνται “Ορνιθίαι” ως εαρινοί άνεμοι είναι γενικά βόρειοι». Αναφερόμενος στο διπλανό σχέδιό του γράφει στα Μετεωρολογικά (365α): «Οι Ετησίαι, για τους κατοίκους της Δύσης πνέουν από τον Απαρκτία, τον Θρασκία, τον Αργέστη και τον Ζέφυρο και για αυτούς που κατοικούν στην Ανατολή πνέουν από τον Απαρκτία μέχρι τον Απηλιώτη».
Ο Ερέσιος Θεόφραστος(**), (372-287 π. Χ.), στο βιβλίο του “Περί Σημείων” αναφέρει: «Ἐὰν ἐτησίαι πολὺν χρόνον πνεύσωσι καὶ μετόπωρον γένηται ἀνεμῶδες, ὁ χειμὼν νήνεμος γίνεται, ἐὰν δ᾽ ἐναντίως, καὶ ὁ χειμὼν ἐναντίος». Αν τα μελτέμια φυσούν για μεγάλο διάστημα και ακολουθήσει φθινόπωρο με πολλούς ανέμους τον χειμώνα επικρατούν νηνεμίες. Ενώ αν συμβεί το αντίθετο, συμβαίνει και το αντίθετο με τον χειμώνα.
Επίσης ο Θεόφραστος, στο βιβλίο του “Περί ανέμων” (2,11) γράφει: «Για ποιο λόγο οι “Ετησίαι” (Μελτέμια) πνέουν το καλοκαίρι και με τόση ένταση και γιατί κοπάζουν στο τέλος της ημέρας και δεν φυσούν τη νύχτα, κατά μεγάλο ποσοστό εξηγείται από την ακόλουθη αιτία, στο ότι, δηλαδή, οι άνεμοι αυτοί προκαλούνται από το λιώσιμο του χιονιού.
Όταν λοιπόν ο ήλιος αρχίζει να λιώνει τον πάγο και να κυριαρχεί, εμφανίζονται οι βορειοανατολικοί άνεμοι που προηγούνται και στη συνέχεια πνέουν οι Ετησίαι. Το γεγονός ότι οι Ετησίαι σταματούν με τη δύση του ηλίου και δεν φυσούν τη νύχτα οφείλεται στο ότι το χιόνι σταματάει να λιώνει όταν δύει ο ήλιος, οπότε τη νύχτα δεν λιώνει, επειδή ο ήλιος έχει δύσει. Ωστόσο μερικές φορές φυσούν και τη νύχτα, όταν το λιώσιμο είναι μεγαλύτερο».
Ναυμαχία της Σαλαμίνας : Ένα μελτέμι ήταν η αιτία.
Κατά την Ναυμαχία της Σαλαμίνας οι Ελληνες είχαν το τακτικό πλεονέκτημα, αντιμετώπισαν τους αντιπάλους τους σε στενό χώρο, όπου εκείνοι δεν μπορούσαν να ελιχθούν, και επιπλέον είχαν σύμμαχό τους τον καιρό. Ο Θεμιστοκλής ήταν γνώστης των ανέμων.
Το μελτέμι είχε αρχίσει ίσως από την προηγουμένη και το έλαβε υπόψη του, ήταν θέμα στρατηγικής. γι’ αυτό και φρόντισε να μην παρατάξει τα πλοία του αντιμέτωπα προς τα βαρβαρικά προτού φθάσει η συνηθισμένη ώρα κατά την οποία πάντοτε πνέει δυνατός άνεμος στη θάλασσα και φέρνει κύμα προς τα στενά, γιατί αυτός ο άνεμος, ενώ δεν έβλαπτε τα πλοία τα ελληνικά που ήταν χαμηλά και δεν εξείχαν πολύ από τη θάλασσα, θα έπεφτε όμως στα βαρβαρικά πλοία, τα οποία είχαν ορθές πρύμνες και υψηλά καταστρώματα και ήσαν βαριά πλοία και θα τα παρέδιδε πλαγίως προς τα ελληνικά πλοία.
Έτσι έγινε, αν κρίνει κανείς και από σχόλιο του Ηροδότου που αναφέρει ότι οι Κερκυραίοι δεν μπόρεσαν να λάβουν μέρος στη ναυμαχία επειδή τους εμπόδισαν οι ετησίαι άνεμοι να περάσουν τα ακρωτήριο Μαλέα. Επομένως, εκτός από την περιστροφή των περσικών πλοίων, οι πέρσες τοξότες από τα καταστρώματα δεν ήταν σε θέση να στοχεύσουν με επιτυχία τους οπλίτες και τους κωπηλάτες των ελληνικών τριήρεων λόγω του κλυδωνισμού των πλοίων.
Ετσι, από τα 1.207 περσικά πλοία – σήμερα οι περισσότεροι ιστορικοί θεωρούν ότι ήταν 600-800 – χάθηκαν 200, καθώς και μεγάλος αριθμός πολεμιστών, πολλοί από τους οποίους πνίγηκαν στη θάλασσα καθώς δεν γνώριζαν κολύμπι, ενώ από τις 378 τριήρεις οι Ελληνες έχασαν τις 40.
Δεισιδαιμονίες και λαϊκή παράδοση.
Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, ο Προφήτης Ηλίας είναι ο έφορος των μετεωρολογικών φαινομένων, δηλαδή αυτός που ρυθμίζει τη βροχή, τον κεραυνό και τα άλλα φαινόμενα. Ο λαός λέει ότι όταν αστράφτει και βροντά, είναι ο Αϊ-Λιάς που πάνω στο άρμα του καταδιώκει κάποιο δράκο ή το διάβολο με όπλο του τον κεραυνό. Πώς, όμως, έγινε η σύνδεση του προφήτη Ηλία με τον καιρό;
Η λατρεία του προφήτη Ηλία πάνω στις κορυφές των βουνών είναι υπόλειμμα της αρχαίας θρησκείας, καθώς ο Άγιος ταυτίστηκε με τον Ήλιο (Ήλιος-Ηλίας). Στην αρχαιότητα ο Ήλιος με τη θεϊκή ιδιότητα ταυτιζόταν με το Δία, ο οποίος ως θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω στις βουνοκορφές.
Έτσι, στη θέση των ναών του Ηλίου που βρίσκονταν στις κορυφές των βουνών κτίστηκαν τα εκκλησάκια του προφήτη Ηλία. (Ν. Γ. Πολίτης, Λαογρ. Σύμμ. Β’147).
Όπως αναφέρει Γ. Α. Μέγας (Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας): «Με αυτόν τον τρόπο οι εκχριστιανισμένοι Έλληνες αντικατέστησαν τη λατρεία του θεού Ηλίου με τη λατρεία του προφήτη Ηλία». Ενισχυτικό της άποψης αυτής είναι και το γεγονός ότι ο Δίας ως ρυθμιστής των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν στην αρχαία Ελλάδα την ίδια εποχή που γιορτάζεται σήμερα ο προφήτης Ηλίας.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας πιστεύουν ότι από του Προφήτη Ηλία αρχίζουν τα μελτέμια:«Από τα ’Αϊ-Λιός ο καιρός γυρίζει αλλιώς».
Ο φόβος για τα μελτέμια εμφανίζεται καταγεγραμμένος στο λαϊκό υποσυνείδητο. «Ο λαός ανησυχεί για το “κακό” και προσπαθεί να πείσει με στόχο την πρόληψή του, αναπτύσσοντας ποικίλους αποτρεπτικούς μηχανισμούς». «Με επίκεντρο τον Αύγουστο, κατά τον οποίο έχουμε αέρηδες και άρα αυξημένο τον φόβο του πνιγμού των λουομένων, εντοπίζουμε ισχυρότατες προλήψεις.
Για παράδειγμα, απαγορευόταν να κάνει κανείς μπάνιο από την πρώτη ως την έκτη ημέρα του μήνα καθώς εθεωρείτο ότι η θάλασσα ήταν στοιχειωμένη από κακά πνεύματα». (Αικ.Πολυμέρου-Καμηλάκη, διευθύντρια του Κέντρου Ερευνας της Ελληνικής Λαογραφίας στην Ακαδημία Αθηνών)
Ο Νίκος Καζαντζάκης μάς πληροφορεί ότι στην Κρήτη τον βοριά τον λένε «αρσενικό» άνεμο, ως ισχυρότερο των άλλων, στοιχείο που ερμηνεύει και τη λαϊκή αντίληψη σύμφωνα με την οποία θεωρούσαν ότι κατά τη διάρκεια των μελτεμιών συλλαμβάνονται αρσενικά παιδιά – δοξασία που κρατάει από την αρχαιότητα, από τον Αριστοτέλη και τους λατίνους συγγραφείς (πίστευαν ότι, αν την ημέρα του γάμου πνέει βόρειος άνεμος, θα γεννηθούν αρσενικά παιδιά).
Προσωποποιούμενα ως μικρά παιδιά που φυσούν με τα μάγουλα φουσκωμένα, τα μελτέμια προσλαμβάνουν και ανθρώπινες ιδιότητες: ο αέρας τους λυσσά, χουγιάζει, βογκά, ουρλιάζει, σαρώνει,αλλά και χορεύει, τραγουδά, χαϊδεύει.
Αναπόσπαστα κομμάτια της ζωής στο Αιγαίο, κάνουν την εμφάνισή τους σε αναρίθμητα τραγούδια «Πάρε, καιρέ, τα σύννεφα, και συ, Βοριά, τα λόγια, κι αμέτε τα της μάνας μου να λέη μοιρολόγια» ή «Κούγω τον άνεμο κι αχάει, μωρέ παπά, ντελή παπά, τον κούγω και μαλώνει, ντελή παπά λεβέντη», ενίοτε και σε γαμήλια «Πάψετε, αέρες, πάψετε που φέρνουνε τη νύφη», ακόμη και σε νανουρίσματα «Και σεις, άνεμοι, σιγάτε…», ενώ την ίδια στιγμή τηρούνται έθιμα για τον «εξευμενισμό» τους, με χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτά της Καρύστου, την Πέμπτη της Διακαινησίμου, όπου χορεύεται ο αρχέγονος, λατρευτικός χορός του κυρ Βοριά, αλλά και της Σίφνου, κατά τη διάρκεια της Αποκριάς.
Τα μελτέμια στα καλύτερα μας χρόνια!
Τα νεανικά μας χρόνια ήταν συνδεδεμένα με το ποδήλατο. Πολύ φυσικό λόγω του πεδινού εδάφους της Καλλονής Λέσβου, να γίνεται η μετακίνηση με το ποδήλατο. Βέβαια οι δρόμοι οι περισσότεροι για να μη πούμε όλοι ήταν χωματόδρομοι σε κακή κατάσταση. Το χειμώνα με τις βροχές και τα κρύα η μετακίνηση με το ποδήλατο δεν ήταν ευχάριστη και οι διαδρομές περιοριοριζόταν στις απόλυτα αναγκαίες.
Την άνοιξη όμως και το καλοκαίρι, δεν το συζητάμε, το ποδήλατο «αλώνιζε» τον κάμπο! Τα μπάνια στη Σκάλα Καλλονής το καλοκαίρι με το ποδήλατο ήταν η καλύτερη μας βόλτα! Το καλοκαίρι λοιπόν αγκαζέ με τα μπάνια ερχόταν και τα μελτέμια. Τα μελτέμια που τα είχαμε σύμμαχο όταν πηγαίναμε για μπάνιο στη Σκάλα , σύμμαχο και κατά τη διάρκεια του μπάνιου …και εχθρό όταν επιστρέφαμε!
Αν τύχαινε δε κατά την επιστροφή και μας έπιανε λάστιχο, πράγμα που μας ανάγκαζε να σέρνουμε το ποδήλατο μέχρι την Καλλονή τα μελτέμια γινόταν ο μεγαλύτερος εχθρός!
Τι τα θέλεις, ότι και να παθαίναμε τα νεανικά μας χρόνια ήταν τα καλύτερα μας χρόνια!
Που έφυγαν πάνε και δεν ξαναγυρνάνε…!
(*),(**) Οι αναφορές για τον Αριστοτέλη τον Θεόφραστο τον Ερέσιο, καθώς και το σχέδιο του κειμένου έγιναν από τον ερευνητή –συγγραφέα και φίλο Αριστείδη Στυλ. Κυριαζή, τον οποίον και ευχαριστώ.
Σταύρος Ξ. Βαλτάς
