Ο σχεδόν διά βίου μεταφραστής λογοτεχνικών και δημοσιογραφικών κειμένων Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στην τελευταία δεκαετία της ζωής του, την πρώτη του εικοστού αιώνα, μεταφράζει τρία σημαντικά ιστορικά έργα, την «Αναίρεσιν…» του Νικολάου Σπηλιάδου, γραμματέα του Καποδίστρια, γραμμένη στα γαλλικά, την «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Θωμά Γόρδωνος και την ομότιτλη του Γεωργίου Φίνλεϊ.
Εποχή των ισχνών αγελάδων για τον Παπαδιαμάντη, που έχει επωμιστεί δυσβάστακτα οικογενειακά βάρη –αλλά των παχειών για όσους κολύμπησαν στη θάλασσα των χειρογράφων του–, λοιπόν ο φίλος του και μανιακός ιστοριοδίφης Γιάννης Βλαχογιάννης σπεύδει να τον βοηθήσει και του αναθέτει τη μετάφραση των έργων που μνημονεύθηκαν.
Ο εν Σκιάθω εργολήπτης, όταν ο εργοδότης του από την Αθήνα τον πιέζει να επιταχύνει το μεταφραστικό του αγώι, αποκρίνεται: «Ο λιχανός της δεξιάς μου έχει δαρμούς και πόνους, και τα άλλα δύο δάκτυλα πάσχουσι σκλήρυνσιν του δέρματος. Η μέση μου πονεί. Ωστε ξανακύλισα εις την πεντάωρον». Αργότερα η λακωνική δείνωση: «Εγώ εκόλλησα εδώ εν δυστυχία».
(Παρενθετικό: τα δύο επίθετα του τίτλου προεξαγγέλλουν το οδυνηρό μεροδούλι του καματερού μεταφραστή. Οσο για το κάπως αμπλαούμπλικο ουσιαστικό «τριπλουνίστας», νομιμοποιημένο από την Ακαδημία, υπονοεί τις τρεις εκτενείς μεταφράσεις και συνάμα παραπέμπει σε ένα άλμα αρκετά ζόρικο).
Οπως και να ’ναι, η τελευταία μετάφραση είχε ολοκληρωθεί το 1908, αλλά παρά τη βιασύνη του Βλαχογιάννη καμιά δεν εκδόθηκε τον εικοστό αιώνα. Ο δίτομος Φίνλεϊ εκδίδεται από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία ακριβώς εκατό χρόνια αργότερα (2008), ο Γόρδων εκδίδεται από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης το 2015 σε τρεις τόμους και το 2019 η τριλογία ολοκληρώνεται με τον Σπηλιάδη.
«Μετά εκατόν έτη», λοιπόν, και βάλε! Ισως για να μη λησμονούμε ότι ο νεκρός μεταφραστής –και πεζογράφος– Παπαδιαμάντης, εις πείσμα όσων χρησμολόγησαν την οριστική του αφάνεια, παραμένει αλώβητος από τα σαρκοβόρα θρέμματα του πελάγου και περπατεί στην κόψη των κυμάτων. Και βέβαια δεν είναι Δράκουλας.
Παρέκβαση: Αυτόν τον νικηφόρο διάπλουν μαρτυρεί, μαζί με πλήθος άλλων τεκμηρίων, και όλος ο Β΄ τόμος των Πρακτικών του Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (2011). Και παρά «τον κυλινδηθμόν των κυμάτων», υπάρχει η ελπίδα ότι ώς το Δ΄ Συνέδριο του 2021 θα έχει εκδοθεί η υποβλητική μετάφραση του «Πύργου του Δράκουλα», έργου του Μπραμ Στόουκερ. Θα ευχόμουν να ετοιμαζόταν προσεκτικά και το μυθιστόρημα του Ιουλίου Κλαρετί «Η έρημος οικία», για να καταδειχθεί πώς ο μεταφραστής Παπαδιαμάντης κατορθώνει να μεταμορφώσει ένα έργο που βρίσκεται στην ίσαλο γραμμή της λογοτεχνίας.
Κλείνω την παρέκβαση με την υπόμνηση ότι έχουν εκδοθεί ήδη οι μεταφράσεις «Τέσσαρα διηγήματα» του Τσέχοφ, «Το Εγκλημα και η Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι, «Η κληρονομία» του Γκι ντε Μοπασάν, «Ο Αόρατος» του Γ. Χ. Ουέλς και, επ’ εμοί κριτή, η κορυφαία νεοελληνική μετάφραση μυθιστορήματος. Εννοώ τον «Μαξιώτη» του Χολ Κέιν.
Ξανά στις ιστορικές μεταφράσεις, ιδιαίτερα την «Αναίρεσιν». Το έργο αυτό, με το οποίο ο γραμματέας του Καποδίστρια Νικόλαος Σπηλιάδης επιχειρεί να ανατρέψει όσα ισχυρίζεται ο Θείρσιος στο βιβλίο του «Περί ενεστώσης καταστάσεως της Ελλάδος και των απαιτουμένων προς αποκατάστασιν αυτής», είχε αναλάβει να εκδώσει ο μακαρίτης Παναγιώτης Φ. Χριστόπουλος. Αγνοώ αν οι εκδόσεις «Ποταμός» βάδισαν στα χνάρια της προεργασίας του Π. Φ. Χ. και αν παραθέτουν το ανέκδοτο γαλλικό κείμενο του Σπηλιάδη. Ανεξάρτητα από το ερώτημα πότε ο Σπηλιάδης έχει δίκαιο και πότε όχι, η μετάφραση είναι παπαδιαμαντική, και τούτο σημαίνει ανάγνωσμα ιδιαίτερα αξιοσύστατο.
* Ο κ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος είναι φιλόλογος – κριτικός της λογοτεχνίας. Αφορμή για τη σύνταξη αυτού του κειμένου υπήρξε η προδημοσίευση ενός αποσπάσματος από την παπαδιαμαντική μετάφραση της «Αναιρέσεως» του Ν. Σπηλιάδη στην κυριακάτικη «Καθημερινή» της 9ης Δεκεμβρίου 2018.
